Eğer Immanuel Kant’ın görüşleri Aydınlanmayı temsil edici ise, Aydınlanma çağı bir Us Çağı değil ama Usdışı Çağı olmalıdır. Kuşkuculuk, insana sonsuz güvensizlik, insanı değersizleştirme ile ilgilenen düşünürlerin karakterize ettikleri bir döneme "Us Çağı" adını vermek derin bir bilgisizliğin göstergesidir. Horace ile birlikte "Bilmeyi göze al!" derken, aynı zamanda insanın bilgiden sonsuza dek yoksun kalmaya yazgılanmış "yamuk bir kalas" olduğunu da ileri süren, aslında bütün bir Eleştirel Felsefesi Usu çürütmeye ve insanın nasıl bilemeyeceğini tanıtlamaya ayarlanmış bir düşünürün Us Çağının birincil sözcüsü olarak görülmesi modern düşüncedeki en büyük bayağılıklardan biridir. Yalnızca Kant değil, ama tüm Aydınlanma düşünürleri kuşkucular idiler ve içlerinden en iyileri ussalcıların en iyileri ile çarpışmayı birincil sorun edinmişti. Voltaire Rousseau ile, Locke ve Hume Spinoza, Descartes ve Leibniz ile çarpışıyordu.

'Ding-an-sich' Kant'ın usunda, aslında her insan düşüncesinde varolabilen bir soyutlama olsa da, Kant onda öznel, giderek kişisel Eleştirilerinin asıl esin kaynağını buldu. Bu soyutlamanın gücüne dayanarak, Usu gerçeklik karşısında hiçe indirmeyi başardı. Eleştiri bütünüyle keyfi, giderek belirsiz bir 'ölçüte' dayanarak doğdu.

Kant usu, özel olarak diyalektik işlevi içindeki usu bilginin olanağı olarak değil, ama tam tersine bilmenin olanaksızlığından sorumlu ve insanın güçsüz bir yetisi olarak kabul etti. Daha da önemlisi, insan bilgisini nesnel realiteden kopararak yalnızca kendi öznelliğine, yalnızca bilincin içerisine sınırlı kalan bir hiçliğe indirgedi. Tek bir sözcükle, Kant insanı sonsuza dek bilgisizliğe mahkum ettiğine inandı ve bu konuda İngiliz Görgücülüğünde, sözde karşı çıktığı Locke, Hume ve Berkeley’de eksik olan inandırıcılığı giderdiği ölçüde özsel olarak kuşkuculuğu Avrupa felsefesini asıl rotası olarak belirledi.

Kuşkuculuk çekiciydi, çünkü bilgiyi siliyor, moral ve estetik göreciliğe izin veriyor, bir yararcı etik için saltık olan moral değerleri geçersiz kılıyordu. Başlangıçta kazanç hırsının damgasını taşıyan modern kültüre entellektüel olarak bundan daha uygun bir ideoloji olamazdı. Ahlak ahlaksızlıktan, duyunç duyunçsuzluktan doğar. Ama salt bir kuşku tutumu olarak Eleştirel tutumdan hiçbir zaman ahlak doğmaz. Ahlak da bilgiye dayanır.

Kant’ın Usu Eleştirilerinin zemini herhangi bir nesnel ölçütte, çıkarsanmış, tanıtlanmış bir gerçeklik ilkesinde değil, ama Kant’ın kendi öznel bakış açısında aklanan bir kendinde-şey sayıltısında yatıyordu. Ne Kant, ne de onun ruhsal-öznel kaygılarını paylaşanlar bu düşünce saflığını sorguladılar. Tersine, bu bilgi vakumunda derin bir bilgelik görerek kafalarını salladılar.

Boşinancın karşısına yalnızca pozitif ‘Bilgi’ ile ve böylece gerçekte kuşkuculuk ile silahlanmış olarak çıkan Aydınlanma düşünürlerinin en sonunda insan bilgisizliğini aklamaya çalışmalarına karşın, Aydınlanma bir Us Çağı olarak, ve Aydın Bilgi üretici olarak kabul edildi. Bu yanılsama despotik kültürlerde bugün de yaygın ve güçlüdür.

Kant ilkin insanın büyümesinin (1) entellektüel özgürlük olduğunu belirtir. Ve (2) despotun ona boyuneğilmesi gerektiği istemi ile de anlaşır. Bu iki konumu bir ve aynı Kant bir ve aynı yazısında savunur.

Sorun bilgisiz bir halkın öz-çıkarlarını onlardan daha iyi kollayabilecek Aydın Despotların olanaklı olup olmaması değildir. Tarihte hiç kuşkusuz böyle despotlar olmuştur, ve Frederick II devletin ve halkın Gönencini kişisel hırsın üstünde sayan Aydın Despot tipinin ideal örneğidir. Sorun Kant gibi kuşkucuların despotizmi mantıksal olarak doğrulamak zorunda olmaları, çünkü insanın ussal ve dolayısıyla özgür bir varlık olmadığını varsaymalarıdır. Kuşkucu için insanın doğal özü yamuktur: ‘‘İnsanın yamuk tahtasından düzgün birşey yapılamaz’’ diyen Kant’ın kendisidir (‘‘Salt Us Sınırları İçerisinde Din’’).

‘‘Aydınlanma Nedir? sorusuna bir yanıt,’’

Gerçekten de bir olgu olarak da Aydınlanma çağı aydın despotların istençleri tarafından belirlenen bir despotizm çağıdır, bir demokrasi çağı değil. O zamanlar demokrasi henüz beşikteydi ve serflikten yeni kurtulmakta olan milyonların kendi istençlerinin egemen olmasını isteyecek bir gelişime ulaşmaları için önlerinde onları bekleyen uzunca bir politik büyüme süreci vardı.

Prusya Kralı II. Frederick (1712-1786).

Öte yandan bilgisiz ahlak teorisi modern dönemin gerektirdiği görecilik ile de tam uyum içindeydi. Kişi putperest ya da gizemci, Nazi ya da Bolşevik, Faşist ya da Anarşist, tiran ya da peygamber olabilirdi, çünkü aralarında en sonunda moral bir ayrım için hiçbir ölçüt, hiçbir saltık yoktu. Bu parlak buluşu en sonunda aynı irrasyonalizmi, aynı us düşmanlığını savunan varoluşçu Albert Camus popülerleştirecek ve dünyanın bilgisine sunacaktı. Bu görecilik alanında, varoluşçu da aralarında olmak üzere hiç kimse evrensel insan hakları vb. gibi saçmalıklar adına ağzını açamazdı, çünkü bunlar usun deneyim olmaksızın türettiği metafiziksel uydurmalardan başka birşey değildiler. Bu çıkarsamayı da yine deneyimsiz bilgiyi olasılık olarak gören ve bilgi konusunda aynı kuşkuculuğu paylaşan pozitivizm üretti. Ve Usdışı bakış açısı bilgisizliği, duyunçsuzluğu, ahlaksızlığı, genel olarak insan varoluşunda Kötü denebilecek herşeyi akladığını görmemede gerçekten de Usdışı olduğunu tanıtladı.

Bir kez Usun diktatörlüğünden kurtulduktan sonra, İnanç için bilginin despotizmi, gerçekliğin yargısı kalkmış, birey eksiksiz, denetimsiz, belirlenimsiz seçme özgürlüğünü kazanmıştı. Usun totaliterliği yitince, Bilgide hiyerarşi de yitmiş, bilgelik ve bilgisizlik eşitlenmiş, usun gerçeğinin elitizmi kaldırılarak bilginin düzleminde tam eşitlik kurulmuştu. ‘‘Batılı’’ entellektüel kendi kültürünün özsel belirlenimini total görecilikte formüle etti. Değerlerin saltık eşitliğinde, hiçbir değerin daha değerli olmadığı durumda, hiçbir insan saltık gerçekliğin iyeliğinde olduğunu ileri süremezdi. Ussal bir insan özü olmadığına göre, belirli bir insan doğası olmadığına göre, nesnel ve evrensel insan hakları gibi saçmalıklar da olamazdı. Ve gerçekten de positivizmin sözcüleri pozitif yasanın dışında olan her Hak belirlenimini kötü metafizik olarak kınamaktan çekinmediler. Duyunç baştan sona özneldi, Batılı nihilistin bakış açısından o küçümsenmiş ve nefret konusu edilmiş Sofizm haklıydı, ve değerlerde nesnellik düşüncesi kesinlikle tehlikeli bir yanılsamaydı. Doğal evrende olduğu gibi törel evrende de Kaos, fiziksel şeylerde olduğu gibi ruhsal şeylerde de Belirlenimsizlik egemendi. Çünkü bu bütününde değerlerin, ve böylece kesinlikle yanlış değerlerin de egemenliğini durdurmanın saltık olarak güvenilir yoluydu.

Yararcı törellik için bundan daha iyi bir öz-çözümleme olamazdı. Ussal olan, duyunçlu olan, türeli olan değil, ama yararlı olan moral değer taşıyordu. Aydınlanmanın bütün bir törelliği Yararcılık üzerine dayanır. Bu törellik yalnızca Batının, özellikle İngiltere’nin moral durumunu yansıtan akademik bir çözümleme olmakla kalmadı, ama kölecilik, işleyim devrimi, küresel talan gibi eylemleri dolaysızca yüreklendirdi. Yararcıların kendileri sömürgeciler, tefeciler, ve yasamacılar oldular.

İçeride despotlar ile ilişkide de kuşkuculuk evrensel Özgürlük ve Eşitlik gibi metafiziksel kuruntular üzerinde diretmek zorunda değildi. Rousseau gibi, Schiller gibi, Condorcet gibi romantikler, idealistler, rasyonalistler tutarlı olarak Özgürlük ve Eşitlik kavgası verirken, kuşkuculuk bireyi böyle kaygıların bütünüyle uzağında tutuyordu.

2) Öte yandan Aydınlanma gerçek karakteri içinde, kuşkuculuğu içinde görüldüğünde, Kant hiç kuşkusuz Aydınlanma tinini paylaşır ve felsefesinden bir Deist ya da Teist bakış açısını çıkarsamış olmasa da, kuşkuculuğu ile genel olarak inanç ile çelişir.

Yine bir evrensel ölçünü doğrulayamayan kuşkuculuğu onu zorunlu olarak bir ahlaksal göreciliğe götürse de, kuşkucu konumuna aykırı bir öznel-kişisel tutum ile moral felsefeci olarak öne çıkar ve Aydınlanma yararcılığı ile çelişir. Ama bu moral tutum da Kant’ı Aydınlanmanın kampından dışlamak için yeterli değildir, çünkü Us dediği saçmalığın öznelliği karşısında moral ya da kılgısal çıkarsamalarının da gerçekten ussal, dayanıklı, tözsel bir değeri yoktur. Saltık hiçbir belirlenimi doğrulayamayan kuşkucu felsefesinde Kategorik İmperatif herşeye karşın hipotetiktir.

Denis Diderot Alman asıllı Aydın Rus İmparatoriçesi II. Katherina (l762-1796).

Dinadamlığı sınıfı Katolik ve Ortodoks Hıristiyanlığın bir bileşenidir. Tıpkı Sünni İslamda olduğu gibi Protestanlıkta da böyle özel güçler ile donatılı olan, aslında Tanrının gücünü paylaşan bir sınıf yoktur. Böyle bir sınıfın varlığı din kavramının kendisine aykırıdır.

Rus Çarı Petro’dan giyotin ile yokedilen Fransa Kralı XVI’ncı Louis’ye dek sayısız Aydın-Despot değişen başarı dereceleri ile ülkelerini modernleştirmeyi hedeflediler. Aydınlanma demokratik değildir. Yararcılık en yüksek ilkedir, ve amaca engel olduğu ölçüde insan hakları kavramının kendisi Aydınlanma için bir yana atılacak bir sorundur.

Aydınlanma kuşkucu mantığı gereği İnsanlığın Gerçek Eğitimi konusunda derin bir kaygı taşıyordu: Onu önlemek için. Bilgili Aydının kavramı halkın bilgisizliğini vasayar. Kimi Aydın Despotların, örneğin II. Frederick'in halkın eğitimine önem vermiş olması bile gerçekte kendinde eğitim uğruna değil ama yararcı kaygılar nedeniyle kabul edilen bir politikadır.

II. Catherine Tarafından Yeni Yasa Dizgesi İçin Öneriler (1767)
6. Rusya bir Avrupa devletidir.
9. Egemen saltıktır; çünkü onun geniş bir Egemenlik Alanı ile orantılı bir dinçlikle davranabilecek tekil Kişiliğinde özeklenenden başka hiçbir Yetke yoktur.
10. Egemenlik Alanının Genişliği onu yöneten Kişiye verilecek bir saltık Gücü gerektirir. ...
11. Başka her Hükümet Biçimi yalnızca Rusya’ya zararlı olmakla kalmayacak, ama giderek onu tam bir Yıkıma götürecektir.
15. Tekerkliğin Niyeti ve Amacı Yurttaşların, Devletin, ve Egemenin Şanıdır.
33. Yasalar olanaklı olduğu ölçüde her Yurttaşın Güvenliğini güvenceye alacak bir yolda oluşturulmalıdır.
34. Yurttaşların Eşitliği tümünün aynı Yasalar altında durmasından oluşur.
123. İşkence Uygulaması Doğanın ve Usun tüm Buyruklarına aykırıdır; İnsanlığın kendisi bile ona karşı haykırmakta ve yüksek sesle tam Kaldırılışı isteminde bulunmaktadır.
254. Boyuneğme hangi Türde olursa olsun, yurttaşlık Yasaları bir yandan Köleliğin Kötüye Kullanımına karşı, ve öte yandan ondan doğabilecek Tehlikelere karşı önlemler getirmelidir.

Diderot’nun kendisi Encyclopédie için başlıca felsefi, dinsel, ahlaksal, sanatsal, tecimsel olmak üzere hemen hemen tüm konularda 990 makale yazdı.

Aralarında teistlerden ateistlere dek her görüşe yer veren 160 kadar yazarın katıldığı girişimde Buffon, Condorcet, Grimm, Quesnay, Turgot, Necker, d’Holbach, Voltaire gibi adlar da vardı. D’Alembert ciltlerden birinin sunuş yazısında Voltaire’den ‘‘sayıları çok az olan büyük şairler arasında seçkin yeri olan biri’’ olarak söz etti.

Aydın bilgisini gökten indirilen kitaplardan kazanmadığında diretir. Gökte kitap filan basılmadığını bilir. Aydın bilgisini usun doğal ışığından da türetmez. Boş bir kağıt gibi olan, bir tabula rasa olan insan anlığında okunacak hiçbir a priori yoktur. Aydın eğer felsefe yapacak olursa bilgisini duyu örgenleri yoluyla türettiğine inanır — koklayarak ve tadarak, elleyerek ve işiterek ve görerek öğrenir. Törel dünyasını belirleyen kategorileri ise duyusal eğilimlerinden, dürtü ve içgüdülerinden, haz ve acı deneyiminden türetir (kendisi de bir aydın olan Hume’da formüle edildiği gibi).

Aydınlanmanın kuşkuculuk üzerine dayandığı, kavramında dört dörtlük bir görgücülük olduğu genel olarak bilinmez. Kuşkuculuğun gerçekte Usun kendisine karşı bir önlem olduğu ise daha az anlaşılır. Ve gene de tepeden tırnağa görgücü-kuşkucu Aydınlanmanın bir ‘Us Çağı’nın yaratıcısı olduğuna inanılır.

Encyclopédie’nin matematik ve fizik editörü d’Alembert başlangıçta sağduyulu bir insandı. Daha sonra Diderot’nun çabaları sonucunda özdekçiliğe kazanıldı. Encyclopédie için sunuş yazısı olarak yazdığı ‘‘Discours préliminaire’’de d’Alembert düşüncelerin kökenini Locke’un duyusalcılığına göre çözdü.

‘‘Hiçbirşey duyumlarımızın varoluşundan daha tartışılamaz değildir; böylece onların tüm bilgimizin ilkeleri olduklarını tanıtlamak için var olabildiklerini göstermek yeterlidir; çünkü iyi felsefede temel olarak olguları ya da kabul edilmiş gerçeklikleri alan her tümdengelim ne denli dahice olsa da yalnızca önsavlar üzerine desteklenen şeye yeğlenebilirdir’’ :: ‘‘Rien n’est plus incontestable que l’existence de nos sensations; ainsi pour prouver qu’elles sont le principe de toutes nos connoissances, il suffit de démontrer qu’elles peuvent l’être: car en bonne Philosophie, toute déduction qui a pour base des faits ou des vérités reconnues, est préférable à ce qui n’est appuyé que sur des hypothèses, même ingénieuses,’’ diyordu d’Alembert 1751’de (ENCYCLOPÉDIE, DISCOURS PRÉLIMINAIRE DES ÉDITEURS ). Descartes derin bir yanılgı içindeydi, çünkü duyuların güvenilirliğini yadsımış ve bilgi için yalnızca ve yalnızca düşünceye dayanmıştı. D’Alembert için düşüncelerimizin pekinliği bir mitti. Pekinlik duyusal bir sorundu. Gördüğü, işittiği vb. gerçekti, düşündüğü değil, üstelik ‘‘duyuların varoluşunun pekinliğini’’ düşünceden ödünç almış olsa bile.

‘‘Bir insanın kendinin yetenekli olduğunu tasarlayabileceği en büyük pekinlik anlığındaki herhangi bir düşüncenin onu algıladığı gibi olduğunu bilmektir’’ :: ‘‘A man cannot conceive himself capable of a greater certainty than to know that any idea in his mind is such as he perceives it to be,’’ diyordu Locke 1690’da yazdığı Deneme’sinde. İnsan anlığı içeriğini ancak duyumlar tarafından ona taşınan düşüncelerde kazanan bir tabula rasadır, boş bir kağıt parçası gibidir. Ve Locke da sözlerinin bir çıkarsama olduğunu, bir düşünce vargısı olduğunu göremeyecek kadar duyumcuydu. Deyim yerindeyse gerçekten de sözünün eriydi ve ‘‘düşündüğünü’’ söylemek güçtür.

Başka hiçbir ‘felsefe’ modern dönemin başlangıcına özgü moral geriliğe bilgiyi öznel bir soruna indirgeyen kuşkuculuktan daha uygun bir anlatım veremezdi. Kuşkucu görüş çekicin örsü dövmesi gibi insanların kafalarında dövülmeye başladı: ‘‘Hiçbirşey dışsal bir nesneden aldığımız düşüncenin anlıklarımızda olmasından daha pekin olamaz’’ :: ‘‘Nothing can be more certain, than that the idea we receive from an external object is in our minds,’’ diyordu 1771’de Encyclopaedia Britannica. Bugün Wittgenstein’ın birbirini izleyen felsefelerinden, Russell’ın birbirini izleyen sayı kuramlarından Einstein’ın göreciliğine, Heisenberg’in belirlenimsizciliğine dek Batılı başyapıtlar yine bu aynı yalın görgücü ilke üzerine kuruludur. İronik olarak, bu görgücülük tam olarak Aydınlanmanın savaştığı Katolik Kilisenin skolastik ‘felsefe’sinin de kullandığı aynı görgücülüktür. Her ikisi de bir ve aynı duyusal görgücülüğü bir ve aynı usu çürütmek için kullanırlar. Thomas Aquinas ‘‘Nihil est in intellectu quod non prius in sensu’’ :: ‘‘Anlıkta hiçbirşey yoktur ki ilkin duyularda olmasın’’ diyordu. Aquinas bir görgücüydü ve bu bakış açısına yönelmesi Usun yetkesini yadsıyan ve İncil’in yetkesine bağlı olan Skolastizm için iyi almaşıktı.

Aydınlanma görünüşte inancı reddetse de, ironik olarak bilgi ile örtüşmeyen aynı öznel inançta sonlanır. Kuşkucu uslamlama Bilgi ve Gerçeklikte değil ama öznel inançta demir atar — Kant’ın gösterdiğine inandığı gibi. Aydın tüm dışsal bilgisine karşın gerçekte bilgisiz olandır. Tıpkı karşı çıktığı boşinanç denli Gerçeklik yoksuludur. İnandığı bildiği değildir. Bilmediğidir.

Newton Metallerin toprakta büyüdüğüne, birbirlerine dönüşebileceklerine vb. inanan bir Simyacıydı. Bundan başka, Principia’da yazdığı gibi yerçekimi kuvvetinin Tanrının istenci aracılığıyla işlediğine, Uzayın Tanrının duyu örgeni olduğuna inanıyordu. Ve geliştirdiğine inandığı ve ‘Doğal Felsefe’ dediği şey ‘mekanik’ olmak bir yana, tam tersine bir ateizm olarak gördüğü Kartezyen Mekaniğin çürütülmesini hedefliyordu.

Newton Descartes’a düşmanlığını Leibniz’e saldırıları ile bir kan davasına çevirdi. Kalkülüsü geliştirip bütün bir Avrupa’ya öğreten Leibniz’i bu bilimin keşfini kendisinden çalmış olmakla suçladı ve Royal Society’nin bu suçlamaya — aslında bu suça — ortak olmasını sağladı.

Newton'ın Evrenin kendinde ussallığını yadsıması kabul edildiğinde, evrensel yerçekimi kuramını geliştirmesi bir yana, onu anlaması bile olanaksızdı. Ussal Doğanın usdışı bir kafa yapısının özençlerine yanıt vermesi olanaklı değildir: Evrensel Yerçekimi kuramını yirmi yıl önce bir Elma Ağacının altında keşfettiği mitolojisini yayan Newton yirmi yıl sonra yazdığı mektuplarda bile dünyanın ayı çekmesinden söz ediyor, ama ayın dünyayı çekmesinden söz etmiyordu. Büyük Fizikçi ve Matematikçi olarak Newton imgesinin yaratılmasında hiç kimse Voltaire kadar etkili olmadı.

‘Us’ Çağının bilimi ‘usdışı’ çağların bilimi ile bir olamazdı. Bu bilim modern bir bilim, yeni bir bilim olmalıydı. Ve gerçekten de öyle oldu. Batı bilgesinin dehası Batı Uygarlığını bir de Bilimsel Devrim ile taçlandırdı, Tarihsel Süreklilik mitinin geçersizliği bir de bilimsel boyutta tanıtlandı. Bilimin bir değil ama çok, saltık değil ama göreli olduğu, kuramsal bir birlik değil ama bir paradigmalar çokluğu olduğu en sonunda anlaşıldı, Aristoteles’ten Ptolemi’ye, Hippokrates’ten İbni Sina’ya bilgisizlerin çağlar boyunca karanlıkta tuttukları insanlık ilk kez Hume ve Kant ve Locke ve Voltaire gibi düşünürler tarafından aydınlığa çıkarıldı.

Eğer Batı sözcüğü bir kültürün karakterini anlatmak için kullanılacaksa, tıpkı Doğu sözcüğü gibi kültürel, göreli, sonlu olanı anlatmalıdır. Ussal olan, evrensel olan, Tine, insanlığa ait olan hiçbir belirlenim Batıyı tanımlamaz. Ve Batı kültürü belirleyici boyutunda ve edimsel olarak ussal herşeyi dışlar — gerçek felsefecilerini, gerçek bilimcilerini, gerçek santaçılarını, tüzecilerini, politikacılarını, vb. O kültürde ona ait olan herşey Usun ve Ussallığın uzağında olandır. Batı ‘insanlık’ ile bir değildir.

Batı felsefesinin doruklarından biri olan pozitivizm insanlığın varoluşunu Batı ‘Uygarlığı’ ile bağlamanın nasıl saçma, nasıl anlamsız, nasıl usdışı olacağını gösterir. Tam olarak Batının tinsel hastalığı denebilecek olan şeyi temsil eden postomdern nihilizm giderek us ve usdışı ayrımını bile yadsır, ve kuşkuculuk tutarlı olarak sürdürüldüğünde ruhsal olarak nihilizme, en sonunda David Hume’un kendi duygusal dünyasında çarpıcı bir açıklıkla sergilediği gibi deliliğe götürür. Kendisi us ve usdışını ayırmaya pek yatkın olmayan Foucault’ya göre, ‘‘Delilik yalnızca bir bilgi olmakla kalmaz, ama usun kendisinin usdışı üzerinde hiçbir üstünlüğü yoktur.’’

Batı uygarlığını İslamik uygarlığa olan tarihsel borçlarından bağışlamak için de gerekli olan bilimsel devrim tasarımı bilimin kendisine de klasik ve modernist karşıtlığı gibi birşey getirmiştir — tıpkı güzel sanatlar alanında da olduğu gibi. Bu kutuplaşmada, Klasik olan ussal olandır. Modernist olan usdışı olandır. Klasik olan sağduyuya uygun olandır, örneğin uzayın üç boyutlu olması, koşut çizgilerin kesişmemeleri gibi. Modernist olan sağduyuya aykırı olandır, örneğin sonsuz sayıda uzayın devinmesi, her bir uzay noktasının kendi için ayrı bir zaman kıpısının olması, evrenin uzayda sınırlı bir küre olması, zamanın kendisinin bir başlangıcının olması gibi. Fizikte yaşanan saçmalık matematikte yaşanan saçmalıklarla koşut giderken, aynı usdışı, aynı bilimdışı eğilim Batılı Bilgeyi dilbilimden ruhbilime, toplumbilimden yaşambilime insan araştırmasının her alanında aşağı yukarı tarih-öncesi kafa yapısına geri götürür. Bozulma törel göreciliktarafından tamamlanır.

Klasik olan evrensel İnsanlığa aittir. Modernist olan herşey özel olarak Batıya aittir. Modern olan, yeni olan, eğer özselliği yalnızca yeni olmaksa geçici olandır, değersiz, sonlu, yiticidir, çünkü eskir. Bu tek-yanlı yenilikçilik bu anlamda eşit ölçüde eskicilik de olan şeydir. ‘Batı’yı tanımlayan belirlenim özsel olarak yalnızca bu göreli değerlere sarılan nihilizmdir. Batı ancak bu kendi nihilizmini yendiği yerde İnsanlık kavramı ile barışmaya başlar.

Voltaire, Aydınlanmanın starı
SIÈCLE DE LUMIÈRES
AGE OF THE ENLIGHTENED
AUFKLÄRUNG

SYSTÈME DE LA NATURE (1770) başlıklı bir çalışmanın yazarı olan ve bir süre için Montesquieu, d’Alembert, Rousseau gibi adları da çevresinde toplayan d’Holbach Aydınlanma bilimciliğinin başarılı bir temsilcisiydi. ‘‘Özdeksel tözler ya birbirleri ile birleşme yönünde bir eğilim taşırlar, ya da böyle birleşmeye yeteneksizdirler. Fiziksel bilimciler çekme ve itme, sempati ve antipati, eğinim ve ilişki kuvvelerini bunun üzerine dayandırırlar; ve ahlakçılar nefret ve sevgiyi, düşmanlık ve dostuğu aynı şey üzerine dayarlar.’’ (Bir Alman olan Baron d’Holbach’ın bu çalışması ilk kez 1770’te İngiltere’de Mirabaund takma adı altında yayımlandı.)

Goethe böyle özdeksel kuvvetler üzerine kurulu ‘ahlak’ kuramı gibi ıvır zıvırı tehlikeli değil ama cansıkıcı bulmuştu. 

Aydınlanmanın daha da tehlikeli olan bir başka önemli incelemesi Robinet tarafından yazılan DE LA NATURE (1763) şöyle başlar: ‘‘Bir Tanrı vardır, e.d. Doğa dediğimiz Bütünün fenomenlerinin bir nedeni vardır. Tanrı kimdir? Bilmiyoruz, ve öyle oluşmuşuzdur ki şeylerin hangi düzeni içersine yerleştirdiğimizi hiçbir zaman bilemeyiz. Tanrıyı eksiksiz olarak bilemeyiz, çünkü onu bilmenin araçlarından her zaman yoksun kalacağız. Bizler de tapınaklarımızın kapıları üzerine Areopagit’in diktiği altar üzerinde okunan sözleri yazabiliriz: ‘Bilinmeyen Tanrıya.’ ’’

Robinet hiçbir tanıtlama olmaksızın ama salt öyle uygun gördüğü için bilgisizliğe yazgıladığı insanın nasıl bir ‘bilim’ geliştirebileceğini kendi çalışmasında gösterir.

Böyle kuramlar Aydınlanmanın deney ve gözleme ne denli önem verdiğini, nasıl güçlü bir araştırmacılık tinine dayandığını, nasıl derin bir kuramcılık geliştirdiğini göstermek için yeterli olmalıdır. Kendine Gerçekliği, doğanın Bilgisini yasaklayan bir us, ne denli Aydınlık olursa olsun, ancak gerçekten de gerçeklikten uzak safsatalar üretebilirdi.

Doğuda, İslamik dünyada Helenik-Helenistik bilimsel kalıt sözcüğün tam anlamıyla bir tür kutsama gibi coşkuyla karşılanmış ve benimsenmiştir. Buna karşı, Hıristiyanlık Doğudaki başlangıcında olduğu gibi Batıdaki Orta Çağlarında da bilimsel düşünceye karşı açık bir yadsıma, giderek düşmanlık ve yokedicilik tutumu içindeydi. Hıristiyan dünya tüm matematiği ve gökbilimi, tıbbı ve felsefeyi, aslında bütün bilimleri İslamik Uygarlıktan öğrendi. Yadsımaya çalıştığı tüm ussal içeriği sonunda yine yadsımaya çalıştığı bir tarihsel kalıt olarak aldı. Batının kültürel kökenlerini Doğuda ve İslamik uygarlıkta bulmuş olması onun için hem törel hem de düşünsel olarak sindirilmesi güç bir durumdu, bir yaralanmaydı ve böyle olarak bastırılmalı, ortak bilinçaltına sürülmeliydi. Ama tüm bilinçaltı gibi o da dinamiktir ve kendini sürekli olarak dışavurur. Ve tüm bilinçaltı gibi o da bir nefret birikimidir, kendini bir düşmanlık olarak dışavurur.

Katolik tin ile karşıtlık içinde, Protestan tin hiç kuşkusuz bilimsel düşünceyi özgür bıraktı, ama ancak modern topluma yararlı olması gerektiği düzeye dek. Bunun dışında, Protestan bilinçte de tıpkı Katolik bilinçte olduğu gibi özgür ussal düşünce için hiçbir yer yoktur ve bu düzeye dek her ikisi de eşit ölçüde skolastiktir, özgür değildir. Ama Katolik Kilisenin kurumsal denetimi ile karşıtlık içinde, Protestanlık kurumsal baskı uygulayamaz, e.d. fizikçiyi kazıkta yakamaz. Onu ancak akademik olarak yakabilir.

Protestanlık da Katoliklik ile aynı görgücülüğe izin verir: İkisi için de bilginin kaynağı duyulardır, ve böyle olunca bilimsel gerçeklik erişilmesi olanaksız bir ideal olarak kalır, göreli bilgi ve yaklaşık gerçeklik ile yetinilir, ve her türlü barbarlık ve kabalık akademik bilginin içeriğine kabul edilir. Bilginin duyusal kökenleri konusunda bütün bir Hıristiyanlık Pozitivizm ile tam anlaşma içindedir. Belirli mantıksal eğilimlere sözcülük eden düşünürler olarak Popper ve Luther, aralarındaki yüzyıllara karşın, onları ayırandan daha güçlü bir noktada buluşurlar: Pozitivizm ve Protestanlık us düşmanlığında hiç de raslantısal olmayan bir uyum içindedir. Batı toplumunun usdışı bütünü için bu iki bakış açısı da tıpkı nükleer bombalar ve bankalar denli zorunludur.

Matematiğin modern biçimi — daha açık ve doğru bir deyişle bugün bildiğimiz biçimi — bütünüyle İslamik bilimciler tarafından geliştirilen yöntemler üzerine kuruludur. Simgesel öğeleri ile tamamlanmış bir Cebir olmaksızın, bir Trigonometri olmaksızın ne Analitik Geometri ne de Kalkülüs olanaklıdır. Ve bu temeller İslamik bilimciler tarafından sağlanmıştır. Bu en kafasız Avrupalı matematikçi tarafından bile bilinir. Ve en dürüst Batılı matematiçi tarafından bile gözardı edilir. Modern yüzyıllarda Batıya özgü sayısız türesizliğin yanısıra matematiğin kendisinde de sergilenen bu tuhaf tutum, eğer Batı uygarlığına özgü evrensel irrasyonalizm gözardı edilirse, anlaşılmaz olur. Tek bir birey bile kendi evrenselinden bağımsız değildir. Batı Görgücülüğünün törelliğin ilksiz-sonsuz değerler üzerine, a priori insan hakları üzerine dayandığını yadsıması, onu duyusal haz ve acı ilkeleri üzerine, kaba içgüdü üzerine dayandırması tutarsız değildir:

‘‘İslamik bilim yalnızca Yunanlılardan alınan öğretileri yeniden üretmiştir,’’ denir. Palavra. İlk kez on altıncı, on yedinci ve on sekizinci yüzyıllarda Avrupa matematikçileri tarafından geliştirildiği ileri sürülen pekçok kavram ve kuram yüzyıllar önce İslamik matematikçiler tarafından geliştirildi. Ve bunlar da Batılı köle tecimcisinin Afrikayı yağmalaması gibi kökenlerinden koparıldılar. Doğu bir gerilik ve karanlık bölgesi olarak kabul edildi ve bir Bilimsel Devrim mitolojisi ile Doğulunun kendisi bile yeni miti doğrulamaya ve matematiği Batılının bir buluşu olarak görmeye koşullandırıldı. Matematikçi — matematiğin elmas mantığını izleyen nesnel bilimci — böylesine erdemsiz olabilir mi? diye sormamalıyız. Bu soru anlamsızdır. Elimizde kalkülüsün buluşçusu olan Leibniz’i kalkülüsü kendisinden çalmış olmakla suçlayan Newton örneği vardır. Böyle yalanları yüzyıllardır yineleyen Britannicalar, sayısız ‘nesnel’ Matematik Tarihi vb. vardır.

Batıda Hıristiyanlık doğuşunda açıkça Klasik uygarlığı reddetmiş ve kendini gizem dinlerinin boşinançları ile bütünleştirmişken, buna karşı İslam daha doğar doğmaz Helenik-Helenistik kalıtı üstlendi ve böylelikle Hıristiyanlığın tersine kendini TARİHSEL SÜREKLİYE bağladı. Buna karşın gelişimi sınırlı kaldı. İslamik Tinin gelişmesinin sınırı bireyi eksiksiz öznelliği ve özgürlüğü içinde evrensel olarak tanımamasında yatıyordu. Katolik Hıristiyanlıkta olduğu gibi bir dinadamları sınıfının olmamasına, dinin dünyasallaştırılmamasına karşın, Özgür İstenç evrenselleşmedi, özgür bireysellik tini evrensel olarak serpilmedi, birey kul olmanın, toy kalmanın, bağımlı bir karakter olmanın ötesine geçemedi. Bu sonlulukta İslamik Tin tarihsel gücünü ve önemini yitirdi. Geriye kalan tablo yiten her büyük uygarlık durumunda olduğu gibi yalnızca hüzün vericidir.

The Southern Baptist Conference kölelik ve ırk ayrımı için verdiği destekten duyduğu pişmanlığı belirtti. Geçmişteki eylemlerinden ve bugüne kalan ırkçılık artıklarından ötürü Afro-Amerikalıların bağışkanlığını istedi.
The Evangelical Lutheran Church (Amerika) Martin Luther’in anti-Semitik bildirimlerinden (yüzyıllar önceki) ötürü özür diledi.
The United Methodist Church Amerikan İç Savaşı sırasında Yerlilerin soykırımına yol açan bir Metodist vaizin yabanıllığından ötürü özür diledi.
Roma Katolik Kilisesi 1998’de birçok Roma Katoliğinin Nazi zulmü sırasındaki suskunluk ve eylemsizliğinden ötürü pişmanlığını belirtti. (Bu tür sonu gelmesi olanaksız özürlerden daha öte örnekler için bkz.:www.religioustolerance.org.)

Başka SUÇLAR arasında:
— İskenderiye Kütüphanesinde 600.000 kadar kitap ve belgenin yokedilişi;
— Birinci Haçlı Seferinde Kudüs’ün duvarlarından giren Hıristiyanlar kentte bir Sinagogda 6.000 kadar Yahudinin saklandığını saptadıktan sonra yapıyı ateşe verdiler. Yahudiler diri diri yandılar. Haçlılar daha sonra 30.000 kadar Müslümanın Aksa (Aqsa) Camiine saklandığını buldular. Tümünü kılıçtan geçirdiler.
Bu tür eylemler saymakla bitmez. Yüzyıllarca süren yabanıllık sırasında yokedilen insan sayısnın 200 milyona yaklaştığını hesapladıklarını ileri sürenler vardır.

İslam Bilimsel düşünceye tam özgürlük tanıdı. Erken Hıristiyanlık Bilimsel düşünceyi batdırdı.
İS birinci yüzyıl: İskenderiyeli Hero: Mekanik, optik, matematik üzerine çalışmalar. Nikomakhüs: Aritmetik Üzerine. Theodosius ve Menelaus: Küre geometri üzerine.
İS 2. yüzyıl: Claudius Ptolemi: Almagest.
Bergamalı Galen: Tıp ve Yaşambilim alanlarında 150 çalışma.
İS 3. yüzyıl: Diophantus ve Pappus: Cebir çalışmaları.
İS 9. yüzyıl ve sonrası: Khwarizmi, Ömer Hayyam, ve başkaları: Arap sayıları, cebir, kübik eşitliklerin çözümleri vb. ‘Algoritma’ sözcüğünün kendisi Cebirin kurucusu olarak kabul edilen al-Khawarizmi’nin (Algorizm) adından gelir.
xⁿ · x^m = x^{m + n}
x, x², x³, ... ve 1/x, 1/x², 1/x³, ... ve matematiğin tüm temel donatımı İslamik matematikçilerin ve şairlerin, bilgiyi duygudan, bilgeliği sevgiden ayırmayan insanların katkılarıdır.
İS onbeşinci yüzyıl: Uluğ Bey: Matematik ve Gökbilimde çalışmalar. Yılın uzunluğu 365 gün 5 saat 49 dakika 15 saniye (bugün yapılan ölçümlere 2 - 5 sn kadar yakın).

Mitoloji hiç kuşkusuz tinsel gerçekliğin büyümesinde yalnızca bir evredir. Bütün bir dünyayı romantikleştirmesine, güzelleştirmesine, masallaştırmasına karşın, mitolojik imgelem törel dünyayı tam açınımı içinde kavrayacak tinsel derinlikten yoksundu. Türe, sevgi, insan hakları henüz evrensel değerler olarak varoluşa indirilmiş değillerdi.

— İslamik Dünya görüşü de benzer olarak ussal düşünceyi kısıtlamakla ilgilenmedi. Tam tersine, Klasik tinin değerleri özgürce ve ussal olgunluk içinde kucaklandı. Duyunç özgürlüğünün ve Düşünme özgürlüğünün bir ve aynı şey olduğu düzeye dek, İslam düşünme özgürlüğü ile çelişmek bir yana, tam tersine düşünceye gerçek Özgürlük zeminini sağladı ve böylelikle Klasik bilim ve felsefe karşısındaki tutumu yalnızca olumsuz olan Hıristiyanlık ile karşıtlık içinde bütün bir Uygarlığın birikimini ve sorumluluğunu üstlendi. Hıristiyanlığın Protestanlık öncesi biçimleri ile tam bir karşıtlık içinde, İslam evrensel özgürlük ilkesini bireysel-kişisel özenç ilkesine altgüdümlü kılmadı. Başka bir deyişle, kurumsallaşmadı. İslamın tarihin ilerlemesinde ve insanın büyümesinde vazgeçilmez bir kıpı olması öznel Özgürlüğü nesnel Sevgi ile, öznel bireyselliği nesnel evrensellik ile somutlaştırması olgusuna bağlıdır.

— Hıristiyanlık Klasik tinin bir vargısı ya da türevi değildir. Tam tersine, Dünya Tarihine dışsaldır. Ussal Tarihin bir çıkarsaması değildir. Onun dışında başka bir yerde, insan yüreğinin karanlık duyguları içinde mayalanan bir korku ve kölelik tinidir. Bu düzeye dek, Hıristiyanlık yalnızca tamamlanmamış bir din olmakla kalmaz. Onunla birlikte tarihe onda daha önce hiçbir zaman görülmemiş bir ‘yoketme uğruna yoketme’ etmeni girer. Roma Uygarlığı yokedilir. Bütün bir Helenistik uygarlık kalıtı Hıristiyanlğın gözdağı altına düşer ve Bizans’ın kendisi bu barbarlıktan kurtuluş savaşımı vermek zorunda kalır. Endülüs uygarlığı yerle bir edilip tarihten silinir. Ardından bütün bir İslamik Uygarlık, daha sonra Osmanlı İmparatorluğu, sonunda bütün bir dünya doğrudan doğruya bir nefret eyleminin hedefleri olurlar. Bugün Hıristiyan Batılıların antik Yunanlıların çocukları olduğunu sabuklayan Batılı düşünürler ne dediklerinin bilincinde değildirler. Klasik uygarlığı yoketme eğiliminde olduğu düzeye dek, ve edimsel olarak yokettiği düzeye dek, Hıristiyanlık tarihin bütününe, sürecine, gelişimine, erekselliğine ait değildir. Katolik (ve Ortodoks) tinin bu irrasyonalizmi ilkin İslamın ve sonra Protestanlığın doğuşunun zeminidir.

Bu yaklaşım zamanla Yunan bilimine bütünüyle ilgisizleşti ve yabancılaştı. Aynı sıralarda, İS 389’da, İskenderiye kütüphanesi Hıristiyanlar tarafından yokedildi. Hıristiyanlığın gelişmesi ve güçlenmesi ile orantılı olarak Tarihin yönü tersine çevrildi. Yunanlıların evrenbilimlerinin yerine bronz-çağı kuramına, dünyanın yassı olduğunu ileri süren görüşe geri dönüldü, Yunan evren dizgesinin ateistik olduğu bildirildi. Atina’da kurucularının tini ile hiçbir ilgileri kalmamış olmasına karşın işlevlerini sürdüren Akademi ve Lise İS 529’da Justinian tarafından kapatılıp tarihten bütünüyle silindi.

Avrupa Orta Çağları denilen dönemin başlıca özelliği insan bilincine yerleşen ölçüsüz APTALLAŞMA oldu. Aptallaşma düşünme yeteneğinin bozulmasıdır. Doğal işleyişi içinde yalın mantık kuralları ile bütünüyle uyum içinde devinen düşünce, güçlü önyargılar altında kendi doğasını çiğnemeye başlar. O zaman 2 + 2 = 5 olur, sonsuzlar aritmetik işlemlerine konu edilir, uzaylar ve zamanlar bükülmeye ve devinmeye başlarlar. Hıristiyanlığın yarattığı böyle bir düşünce ikliminde matematiğin kendisi Kutsal Yazıların gizemlerini açıklamak için kullanıldı (modern göreci evrenbilim modellerinde de özsel olarak aynı soysuz işlevde kullanılması gibi). Düşüncenin ne duruma düşürüldüğünü görmek için yapılacak en iyi şey dönemin yapıtlarına bakmaktır. İsidore’nin geometrik tanımları modern görecilik ve belirlenimsizcilik kuramlarındaki tanımlar denli, modern irrasyonel matematik ve geometri kuramları denli utanç vericidir. İsidore kübü ‘‘uzunluk, genişlik ve kalınlık tarafından sınırlanan gerçek bir oylumlu şekil’’ olarak tanımlar. Tüm şekiller küptür! Bir dört kenarlı şekil ise ‘‘bir düzlemdeki dört doğru çizgiden oluşan bir kare’’dir. Tüm düzlem kapalı yüzeyler karedir! Biraz düşünürsek, bunlar Albert Einstein’ın hiçbir biçimde karşı çıkmaması gereken önermelerdir çünkü kendinde küp ya da saltık küp diye, kendinde kare ya da saltık kare diye birşey yoktur.

(Alıntılar: Ernest Brehaut, An Encyclopedist of the Dark Ages (Columbia University Press, 1912), s. 133’ten aktaran Edward Grant, Physical Sciences in the Middle Ages (CUP, 1971), s. 12.).

Dünya bilgeliği en sonunda Avrupalı Hıristiyan tarafından alındığı zaman ancak tarihsel süreklilikten koparılarak ve Hıristiyan önyargıyı alındırmayacak bir biçime indirgenerek alındı. Bu skolastizmdir, ve usun üzerinde bir yetkenin olduğunu, usun özgürlüğünü denize atması gerektiğini ileri sürer. Bu yetke tanrısal filan değil ama her durumda barbar rahip kafasının yetkesidir. Avrupa’da felsefe gibi bilim de sürekli olarak boşinanç tarafından terörize edildi. Hıristiyanlık başından bu yana ve her bölüngüsünde usu birincil düşmanı olarak gördü. Çünkü ussallık usdışının sonudur. Ussal bir Hıristiyanlık kendi ile çelişkiden, kendini ortadan kaldırmadan başka bir anlama gelmez. Ve rahipler hiçbir zaman düzenlerinden vazgeçmeye istekli değildirler. Hıristiyanlık tamamlanmış din değildir: Eksiktir. Bilinemezciliği, gerçekliğin insanı aştığını, Tanrının bir düşünce nesnesi olamayacağını öğretir. Baştan sona pozitiftir ve bir dinadamları sınıfının özencinde dünyasallaşır. Topluluk duyuncu dinadamının bireysel özencinin denetimi altındadır. Avrupa’da felsefenin kuşkuculuğa indirgenmesi Hıristiyan dinsel tutum ile bütünüyle uyum içindedir çünkü yalnızca Katolik Kilise değil ama Luther’in kendisi de Usun ayaklar altına alınmasını buyurur. Doğal us salt doğallığı ile bu boşinanca karşı çıkar. Dinin pozitifi her zaman usun negatifidir. Ama us bu doğal hakkının bilincini bile Avrupa’da çok geç bir tarihte ve açıkça Doğu bilgeliği tarafından yüreklendirilerek kazandı. Ve bir Aydınlanma pozuyla ortaya çıktığında, inancın us ile uyumu yerine bütün bir inançla birlikte bütün bir usu da ortadan kaldırmaktan daha iyisini yapamadı. Us skolastik kalıp altında boşinanca hizmet etmeye indirgenir, düşünce özgürce devinemez, ve inanç ve bilgi, yürek ve us arasındaki uyum ortadan kaldırılır. Us görgücü kalıpta da boşinanca hizmet etmeye indirgenir, düşünce özgürce devinemez. İnanç ve Usun birliği karşısında ölçüldüklerinde, Aydınlanma Boşinançtan bir atom bile daha iyi değildir, Boşinanç ve Aydınlanma özsel olarak bir ve aynıdır.

Daha sonra modern dönemde bilimsel sürekliliği yadsıyan pozitivist kuramlar tarafından bir kez daha tarihsel kökenlerinden koparılan ‘Batı bilimi’ kendi içinde bir paradigmalar türlülüğü kapsayan yeni bir paradigma olarak sınıflandırıldı.

Özbekistan, Semerkant’ta Registan Alanında Uluğ Bey’in Medresesi. — 9’uncu yüzyılda Bağdad’da, 10’uncu yüzyılda Kordoba’da, 10-12’inci yüzyıllarda Kahire’de, 11’inci yüzyılda Toledo’da, 13’üncü yüzyılda Kastilde ve 15’inci yüzyıda Uluğ Bey’in Semerkant’ta gözlemevinde yürüttüğü gökbilim çalışmaları kendi zamanlarında Yunanlıların yapabildiklerinden çok ileri düzeydeydi. Bu çalışmaların ürünleri Latince’ye çevrilerek Avrupa kütüphanelerine ulaştırıldı. Özellikle Uluğ Bey’in gözlemleri daha sonraki araştırmalar için temel niteliğindedir.



Uluğ Bey tarafından yaptırılan gözlemevi (çap 48 m, yüks. 30 m), ve içinde bulunan dev sekstant.

Batı biliminin tarihsel temellerinden kopması bu sözde ‘bilimsel’ kafa yapısının tüm kıpılarında kendini gösterir. Modern Batı ‘bilim’i dediğimiz şey özsel olarak uygulayımbilime bozulmuş anlamayan ama yalnızca sonuçlarla ilgilenen yararcı bir pozitif bilgi kütlesidir. Böyle bir usdışının tarihsel olarak temelsiz olması hiç kuşkusuz o kökenlerin kendileri adına bir onurdur. Bu yalancı bilimin kendini bir sömürü ve savaş, bir tüketim ve yokedicilik düzenine uyarlaması onun ayrıca törel ussallıktan da kopmasını gerektirir.

Klasik İslamik ekini ve modern Batı ekini arasında gerçekten de hiçbir süreklilik yoktur çünkü modern Batı ekini nihilizmi ile, pozitivizmi ile ve materyalizmi ile tüm uygarlık değerlerinde bir ilerlemeyi değil ama o sürekliden bir kopuşu temsil eder. Ve gene de bir süreklilik boyutundan söz edeceksek, süreklilik ancak ussallık boyutundadır. İslamik ussallığın ve idealizmin kalıtçıları olan ve Avrupa’yı az çok uygarlık sürecine bağlı bir evre olarak gösterenler Avrupalı ussalcılar ve idealistlerdir. İslamik felsefe olmaksızın, İslamik matematik ve kozmoloji olmaksızın Avrupa’nın barbarlık ikliminde bu bilimler hiçbir zaman doğamazlardı.

Bugün Batının ‘ilerleme’sinin tarihsel kökenlerle oransız ya da eşölçümsüz görünmesinin gerçek nedeni modernist ‘ilerleme’nin doğasında yatar. Özsel bakımlardan, Batının ilerlemesi insanlık değerlerinden bir uzaklaşmadır. Özsel bakımlardan, Batı felsefesi görgücülüğe, sıradan bilgiye bir gerilemedir. Özsel bakımlardan, Batı bilimi yalancı-bilime, irrasyonalizme, görecilik ve belirlenimsizciliğe bir çürümedir. Özsel bakımlardan Batı ekini tarihsel köklerden kopuştur. Bir paradigma olma ilencini hakeder.

Özel olarak felsefe için işin gerçeği bütünüyle açıkta yatar. Descartes ve Spinoza, Fichte, Schelling ve Hegel gibi idealistler dışında, Batı görgücülük türevlerinin felsefe ile ilgileri olumsuzdur. Batının analitik, nihilist ve pozitivist gelenekleri için Aristoteles’ten Hegel’e felsefeci bir düşman olarak algılanır (Popper), dolayısıyla felsefe yokedilmelidir (Wittgenstein), çünkü Aristoteles 2000 yıl boyunca Batıda bilimin gelişmesini engellemiştir (Russell), ve Sokrates bir moral manyaktır (Nietzsche), ve tüm kuramsal yapıtlar ateşe atılmalıdır (Hume). Bu çocuklar insan bilgeliğine çok ciddi, çok derin bir nefret duygusuyla yaklaşıyorlardı. Paradigma kuramı her bilimsel paradigmanın kendi özel kavramları olduğunu, bunların başka paradigmatik kavramlarla eşölçümsüz ya da iletişimsiz olduklarını, kavramın hiçbir özselliği ve nesnelliği olmayan plastik bir öznel belirlenim olduğunu ileri sürer. Bilginin duyusal kökenli olduğuna inanan pozitivizmin bir yeniden bildirimi olan bu bakış açısına göre bilimde süreklilik yoktur. Süreksizlik vardır, saltık gerçeklik diye birşey yoktur ama yalnızca göreli sanılar vardır, ve bilgi paradigmatiktir. Batı biliminin kendisi kendi içinde bir paradigmalar çokluğu kapsayan yalnızca daha geniş bir paradigmadır, ve İslamik bilimle ilgisi yoktur. Öte yandan, Yunan-Arap birikiminin gerçek değeri yalnızca paradigma diye bir saçmalığı edimsel reddedişinde değil ama herşeyden önce bilimi felsefeden ayırma gibi bir saçmalığı reddedişinde yatar. Felsefenin bilimden ayrılması, Batılı kuşkucunun taşkınlıkla kutladığı bu usdışı ‘devrim’ gerçekte görecilik ve belirlenimsizcilik gibi sözde kuramlarda görüldüğü gibi Batı düşüncesini yalnızca kısırlığa yazgılayan en temel paradigmacılıktır.

Bu kopukluk başka bir olguyu, Batıda bilimin niçin militarizmin ve kapitalizmin hizmetindeki bir kuruma bozulduğunu anlamayı da kolaylaştırır. Ve bizi bilimsellik ve törellik arasındaki ilgi üzerine düşünmeye götürür. Batılı pozitiviste, özellikle Newton’a gelinceye dek felsefe ve bilim tarihinde yalancılık diye, dolandırıcılık diye, hırsızlık diye birşey yoktur. Herkes sürecin bütünlüğünü tanır, öncellerine borcunu bir onur edimi olarak minnettarlık duygusuyla öder, geçmişi karalamakla değil ama onu tam değerinde özümsemekle ilgilenir. Platon’dan Ptolemi’ye, Kopernik ve Kepler’e bu böyledir. Hegel bütün bir felsefe ve bilimler tarihininin birikimi karşısında aynı onurlu tutumla davranır. Alman Romantikleri ve Klasikleri sanatta böyle bir bütünlüğü ve sürekliliği insanlığın ideal birliğinin koşulu ve anlatımı olarak doğrularlar, Doğuyu Romantizmin gerçek yurdu olarak görürler. Ama Batılı pozitivist için törellik, dürüstlük birer gözlem olgusu olmayan ve doğrulanmaları olanaksız anlamsız tinselliklerdir.

Bilimsel ‘‘devrim’’ görünürde deneysel bir doğrulama üzerine dayanmaz. Dahası, ancak ‘‘yeni’’ olduğu ileri sürülerek bir devrim olduğundan söz edilebilir — ki Kopernik’in kendisi yeni olmadığını belirtir. Sorun bir ilerlemenin yer alıp almadığından çok, bir devrimin yer alıp almadığıdır. Ve gerçekten de bir devrim ‘‘yer almıştır,’’ ama ortaçağ Avrupa bilincine karşı, ve Katolik Kilise’nin kuramına karşı. Çünkü bütün bir Hıristiyan Batı uygarlığı ilk çağdan orta çağa ‘‘gelişirken’’ antik kuramları unuttu; gerçekte, tarihi ‘‘çürütürken’’ ve barbarlaşırken, sonunda dünyanın ‘‘düz’’ olduğu yolundaki İncil görüşüne geri döndü. Bu bilinci yoketmek bir devrimdi. Ama bu bilinç bilimsel olmadığı gibi, çoktandır dinsel bir bilinç olmaktan da çıkmış, bütünüyle karanlık bir ‘‘politik’’ bilince dönüşmüştü. Paradigmacı sürü psikolojisi konuya bütünüyle ilgisizdir. Ve Kopernik’in kendisi Ptolemi için Maxwell ile aynı şeyleri söyler: ‘‘Çünkü eğer hayranlık verici özeninden ve çalışkanlığından ötürü tüm başkalarının önünde duran İskenderiyeli Claud Ptolemy kırk yıldan daha uzun süren gözlemlerin yardımıyla bu sanatı geriye dokunmadığı hiçbirşeyin kalmamış göründüğü denli yüksek bir noktaya getirmiş olsa bile, gene de birçok şeyin onun öğretisinden doğması gereken devimler ile değil ama dahaçok sonradan keşfedilen ve onun bilmediği devimler ile uyum içinde olduklarını görürüz’’ Göksel Kürelerin Dönüşleri Üzerine / De revolutionibus orbium coelsitium, 1543).  Sözlerin tonu minnettardır ve tümünde de bilim bir değer olarak da görülür, çünkü ussalcılık bilimi değer-siz ya da değere ilgisiz bir olgu olarak göremez. Ve Ptolemi duyunç ve değer ölçünlerini belirtir: 

‘‘... Ve aslında bu aynı bilim dalı tanrısal şeylerde düşünülen aynılık, iyi düzen, iyi oran ve yalın doğrudanlık aracılığıyla kişileri eylemlerin ve karakterin soyluluğu açısından anlamaya başka herhangi bir daldan daha çok hazırlayacak, izleyicilerine o tanrısal güzelliği sevdirecek, ve onlarda ruhun benzer bir durumunu bir bakıma doğallaşmış bir alışkanlığa çevirecektir. Ve böylece kendimiz her zaman oldukları gibi olan şeylerin bilim dalına duyduğumuz sevgiyi sürekli olarak arttırmaya çalışır, ve bunun için böyle bilimlerde kendilerini onlara verenler tarafından daha önce keşfedilmiş olan şeyleri öğrenir ve ayrıca onlardan bize dek geçen zamanın olanaklı kılabileceği türde küçük bir özgün katkıda bulunuruz’’ (Almagest, İS 2’nci Yüzyıl, Kitap 1, 1. Önsöz).
(Bu kutu içindeki pasaj Kuramsal Düşüncede Süreklilik’ten aktarıldı, Aziz Yardımlı, 1996.)

Al-Razi’nin Hawi başlıklı kitabının bir eşleminin son sayfası. Adı belirsiz olan eşlemci çalışmayı bitirdiği günün tarihini verir: 487 yılı, Dhu al-Qa`dah, 19 (30 Kasım 1094). Hawi Arap tıp elyazmaları arasında bilinen en eski üçüncü yapıttır. 

(U.S. National Library of Medicine (NLM)
www.nlm.nih.gov

1493’te İsviçre, Einsiedeln’de doğan Paracelsus 1636’da Die grosse Wunderartzney’i (Büyük Cerrahi Kitabı) yazdı. Avrupa üniversitelerinin her şeyi öğretmediklerine inanan Paracelsus 1524’te 10 yıllık Avrupa, Mısır ve İstanbul yolculuklarından sonra doğduğu kente geri döndü. Batıda kimya ve tıp arasındaki ilişkiyi saptayan bilgin olarak tanınır. Halep doğumlu bir doktor olan ve daha sonra IV’’üncü Mehmet’in saray doktorluğunu yapan Sali ibn Nasr ibn Sallum sağaltımında mineral asitleri, tuzlar ve simya işlemleri kullanan Paracelsus’un ‘kimyasal tıb’bından büyük ölçüde yararlanmıştı.

YORUMCULAR VE İLETİCİLER? 9’uncu yüzyılda doktor-çevirmen Hunayn ibn Ishaq oftalmoloji üzerine aralarında Göz Üzerine On İnceleme’nin de bulunduğu ve Yunan-Roma incelemeleri üzerinde büyük bir ilerleme gösteren monograflarını yazdı. Oftalmolojik çalışmalar arasında en değerli görülenlerden biri Bağdad’da çalışan Ali ibn Isa al-Kahhal (ö. 1010/400 H) tarafından yazıldı ve 130 göz hastalığını kapsıyordu.

Bir damıtma fabrikasının çizgesi.

Aydınlar feodal bir toplumda burjuvazinin politik sözcüleriydiler. Aydınlanma hedeflerine büyük ölçüde erişti.

Her uygarlık biçimi kendisinin tarihin sonu olduğu yanılgısına düşer, ve bu düzeye dek tutucudur. Ama Antikçağın kütüphanelerini yakmakla başlayıp Avrupa’yı en son Arap kitaplarına dek tüm ışık kaynaklarından baştan sona temizleyen Katolik Hıristiyanlığın kendine özgü yanı insan usunu ve duyuncunu, bilgisini ve duygusunu küçültmeye yönelmesinde yatar, ve bu düzeye dek gericidir. Roma İmparatorluğu ile yüzyıllar boyu süren ilişkilerine karşın uygarlaşmaya direnen Germanik kabileler beşinci yüzyıldan sonra kısa bir süreç içinde Hıristiyanlaşarak feodal bir zorbalık, eşitsizlik, bilgisizlik, pislik, boşinanç ve barbarlık dönemine girdiler. 

Aydınlanma gerçekten de bir karanlıktan kurtuluş özlemini anlatır. Eğretileme sanatı seyrek olarak böylesine anlamlı ve geçerli bir kullanım bulur. Ve eğretileme sanatı seyrek olarak böylesine eğreti kalmayı sürdürür. Katolik Kilisenin karanlığı ortaçağ Avrupasının sorunuydu, başkalarının değil. Protestanlar sorunlarını bu sözde inancı reddederek, hiçbir zaman gelişmemiş Germanik duyuncu toplumsal varoluştan bütünüyle soyutlayarak, bireyi duygusuzlaştırarak, topluluk yaşamını bütününde ortadan kaldırarak çözdüler. Tanrılarını öldürdüler. Sevgi ve Gerçeklik ve Güzellik tinini bütününde yokettiler. Dünyadan dev bir fabrika ve pazar yapma işlerine başladılar, her kıtada özgür tecim bayrağını dalgalandırmak için savaştılar. Katolik Kiliseleriyle birlikte ve bir Reformdan geçmeseler de Aydınlanmış olarak yaşamayı seçen Latinler ise İlerlemenin Aydınlanmadan çok daha fazlasını gerektirdiği olgusunun yaşayan kanıtlarıdırlar.

1. Tarih Kavramı
2. Us Çağı
3. Aydınlanma ve Romantizm
4. Uygarlık (Hazırlanıyor)