Plutark (İS 46-127)
 Khaironeia, Boeotia
|
|
Plutark (Plutarkos) İS birinci yüzyılın ortalarında, imparator
Cladius’un egemenliği sırasında, Boeoteia’nın Kuzey bölgesinde küçük
bir kent olan Khaeroneia’da doğdu (yklş. İS 46). Orta durumlu ve
yüksek kültürlü bir aileden geliyordu. Genel kültürel bir eğitim aldı. O
günlerde hem Yunanlılar hem de Romalılar için en çekici üniversite
kenti olan Atina’da okudu. Bir Aristotelesci olan ve Atina’ya
yerleşmeden önce İskenderiye’de dersler veren Mısırlı Ammonius’un
öğrencisi oldu. |
 |
| Plutark’a buradaki eğitimi sırasında Ammonius’un
evinde bir oda verildi ve birlikte kaldığı arkadaşlarından birinin
Temistokles’in soyundan geldiğini yazar. Kentine geri döndükten sonra,
Plutark kenti bölgenin Roma valisine temsil etme görevine seçildi.
Yazılarından anlaşıldığı gibi, Yunanistan’da birçok yeri gezmiş,
Anadolu, Mısır ve İtalya’ya yolculuklar yapmıştır. |
 |
| Yaşamı konusundaki bilgilerin çoğu için kaynak yine kendi yazılarıdır.
Roma’da belli kamu işleri ile görevlendirildi ve bu nedenle Demosthenes’e
sunuş yazısında kendisinin belirttiği gibi Latin dilini öğrenecek
zaman bulamadı. Ama Yunan dili Roma’da yazın sanatı ile ilgilenen ve
görgülü insanların dili idi, ve kent eğitimli Yunanlılara, özellikle
felsefecilere kucaklarını açmıştı. Bir Yunan felsefecisi ve Platonist
olarak, Plutark, tıpkı kendi ülkesinde küçük ama seçkin yakınlar ve
dostlar çevresinde yaptığı gibi, Roma’da da konferanslar verdi. Gününün
önde gelen Romalıları arasında büyük bir tanışıklar çevresi oluşturdu
ve bunu korudu. Dünyanın politik özeğindeki insanların kafalarını
dolduran sorular ile tanışıktı. |
 |
| Atina
eğitiminden, çeşitli yolculuklardan, diplomatik görevlerden, ılımlı
bir yazınsal ünden ve Roma’da uzun bir kalıştan sonra, Plutark
kitapları, notları, konferansları, denemeleri ve dingin ve uygar
felsefesi ile küçük kır evine çekilmiş ve orada yerel devlet işleri ve
komşu Delfi’deki belli dinsel görevler tarafından pek bölünmeyen boş
zamanını kullanarak konferans ve denemelerinin taslaklarını geliştirmiş
görünür. |
 |
| Bunlar Moralia ortak adı altında günümüze ulaşmıştır. Yine o sırada ona başlıca ününü kazandıran yapıtını — Yunanlıların ve Romalıların Yaşamları —
tamamlamıştır. Plutark Roma imparatorları Nero, Domitian ve Trajan’ın
hükümranlıkları sırasında yaşadı, ve dünyadan İS 120 yıllarında
ayrıldığına göre, Hadrian’ın imparatorluk tahtına çıkışına sevinçle
tanık olmuş olmalıdır. Dünyası o yaşarken sürekli olarak iyileşmişti ve
şimdi ikinci altın çağına giriyordu. |
 |
Plutark’ın
Timoxena adlı bir kızı vardı. Küçük yaşta yitirdiği kızının erken
ölümü üzerine karısına yazdığı ünlü avunç mektubunda Timoxena’nın sevgi
dolu betimlemeleri bulunur. Anlatıldığına göre, Roma Plutark’ın
ölümünden sonra erdemini onurlandırmak için bir yontusunun dikilmesini
istemiştir. |
 |
| Moralia’nın büyük bölümü Yaşamlar’dan önce yazıldı ve onlar için paha biçilmez bir önsöz ve yorumdur. Yaşamlar’dan
ayrı olarak, bize “şu ya da bu insanın yaşamını değil, ama insanların
bütün yaşamını gözlemlemenin ahlaksal ve dinsel bakış açıları”nı
anlatır. “Plutark’ın yazılarının her iki bölümünden, Yaşamlar ve Moralia’dan,
her birinin ötekini tamamladığını ileri sürmek ileri gitmek
olmayacaktır. Biri bize — ve bunun olanaklı olması ölçüsünde — antik
çağın dünyasal eylemlerde neyi başardığını anlatır. Öteki, benzer
olarak, düşünce dünyasında neyi hedeflediğini ve başardığını” (Trench, Plutarch, s. 90). Ama Yaşamlar’da bile Plutark tarihçi olmaktan çok ahlakçıdır, bireysel karakterleri
insanın gerçek değeri karşısında, evrensel bir insan doğası karşısında
ölçer, ve insanın ve insanlığın gelişim yeteneğine bir felsefeciye özgü
güçlü bir inancı vardır. Platonik bakış açısından Duyunç, Türe, Erdem
değerlerinin hırs, türesizlik ve erdemsizlik ile kavgalarının topluluk
yaşamının tözünü belirlediği bir dönemin ussal çözümlemesini üretir. |
SABİN KADINLARI |
ELYAZMALARI, DÜZENLEMELER, ÇEVİRİLER
Yaşamlar’dan günümüze ulaşanların sayısı ellidir. Yirmi iki koşut Yaşam çiftinden on sekizi Karşılaştırma ile sonlanır. Bunların dışında dört tek Yaşam daha vardır: Artaxerxes, Aratus, Galba, ve Otho.
Çiftlerden birinin kendisi çifttir (Caius Gracchus ve Tiberius
Gracchus’u Plutark Agis ve Kleomenes ile karşılaştırır). Bu yazılarda
şimdi yitik olan on iki Yaşam’ın izleri vardır. |
BRUDUS'UN İNTİHARI |
| En
eski olan ve en güvenilir olanlardan biri olan elyazması Loire
Müzesi’nin Fransız Bölümünde St. Germanides-Prés manastırının
kütüphanesinde bulunan Codex Sangermanensis’tir. 10’uncu yy’dan kalan bir parşömen olan bu elyazması Yaşamlar’dan yalnızca on beşini kapsar. |
VERCINGETORIX |
| İkinci en eski elyazması olan Codex Seitenstettensis bütününde en güvenilir olanıdır ve Avusturya’da Waidhofen
yakınlarındaki Seitenstetten manastırına aittir. On birinci yüzyıldan
bir parşömendir ve Yaşamlar’dan on altısını kapsar. |
 |
| Paris Bibliothèque Nationale’de bulunan on üç ve on dördüncü yüzyıla ait üç parşömen elyazması Yaşamlar ve Moralia’yı kapsar. |
Perikles |
| Koşut Yaşamlar’ın 1517 editio princeps yayımı Florence’da pek güvenilir olmayan Florentin elyazmaları üzerine, 1519 Aldi yayımı göreli
olarak birincilerden daha iyi olan Venedik elyazmaları üzerine
dayanır. Plutark’ın toplu yapıtlarının ilk yayımı 13 ciltten oluşan ve
daha iyi elyazmalarına dayandığı için öncellerinden daha iyi bir metin
sunan 1572 Paris yayımıdır. İki cilt olarak düzenlenen 1624 Paris
yayımı textus receptus oldu ve bu Türkçe çeviride de sayfalama
bu yayımdaki düzenlemeyi izler. Daha sonra 12 ciltte 1774-82 Leipzig, 6
ciltte 1809-14 Paris, ve 5 ciltte 1852-55 Leipzig yayımları gelir. |
OCTAVIAN |
| 1559’da Koşut Yaşamlar’ın Jacques Amyot tarafından yapılan ve Fransa Akademisi tarafından tanınan Fransızca çevirisi çıktı. Sir Thomas North 1579’da Yaşamlar’ın İngilizce çevirisini özgün Yunanca’dan değil ama bu son Fransızca çeviriden yaptı. Shakspeare Coriolanus, Jül Sezar ve Antony ve Kleopatra için bu çeviriyi kullandı. 1683’te Dreyden çok sayıda çevirmenin başına geçerek onlara Yaşamlar’ın
‘Dreyden çevirisi’ olarak bilinen çevirisini yaptırdı. Kendi katkısı
yalnızca Önsöz ve Plutark’ın Yaşamı ile sınırlı kaldı. İngilizce’ye ilk
akademik Yunanca çeviri John ve William Langhorne kardeşler tarafından
yapıldı ve 1770’te yayımlandı. North çevirisine göre yavan ve renksiz
görülen bu çeviriden sonra, Arthur Hugh Clough ‘Dreyden çevirisi’
üzerine yedi yıl süren bir düzeltme ve iyileştirme çalışmasını üstlendi
ve ürün 1859’da Boston’da yayımlandı. Varolan en iyi İngilizce çeviri
olarak kabul edilir. |
GALYALILAR |
1-2. THESEUS; ROMULUS; KARŞILAŞTIRMA
3-4. LİKURGUS; NUMA POMPILIUS; KARŞILAŞTIRMA
5-6. SOLON; POPLICOLA; KARŞILAŞTIRMA
7-8. THEMİSTOKLES; CAMILLUS
9-10. PERİKLES; FABIUS; KARŞILAŞTIRMA
11-12. ALKİBİADES; CORIOLANUS; KARŞILAŞTIRMA
13-14. TİMOLEON; AEMILIUS PAULUS; KARŞILAŞTIRMA
15-16. PELOPİDAS; MARCELLUS; KARŞILAŞTIRMA
17-18. ARİSTİDES; MARCUS CATO; KARŞILAŞTIRMA
19-20. FİLOPOEMEN; FLAMININUS; KARŞILAŞTIRMA
21-22. PYRRHUS; CAIUS MARIUS
23-24. LYSANDER; SYLLA; KARŞILAŞTIRMA
25-26. KİMON; LUCULLUS; KARŞILAŞTIRMA
27-28. NİKİAS; CRASSUS; KARŞILAŞTIRMA
29-30. SERTORİUS; EUMENES; KARŞILAŞTIRMA
31-32. AGESİLAUS; POMPEY; KARŞILAŞTIRMA
33-34. ALEXANDER; SEZAR
35-36. FOKİON; GENÇ CATO
37-38. AGİS ve KLEOMENES;
39-40. TIBERIUS GRACCHUS ve CAIUS GRACCHUS; KARŞILAŞTIRMA (DÖRTLÜ)
41-42. DEMOSTHENES; CICERO; KARŞILAŞTIRMA
43-44. DEMETRİUS; ANTONY; KARŞILAŞTIRMA
45-46. DİON; MARCUS BRUTUS; KARŞILAŞTIRMA
47. ARATUS
48. ARTAXERXES
49. GALBA
50. OTHO
|
ALKİBİADES
|
BÜYÜK İSKENDER |
Meriç Mete 2004 / İdea Yayınevi / 2014  |
|
PLUTARK, YAŞAMLAR
BİR 1656 YAYIMININ KAPAĞI
|
